Муҳаммад Осимӣ 25 августи соли 1920 дар шаҳри Хуҷанди бостонї Тоҷикистон таваллуд шудааст. Солҳои 1934-1937 дар факултаи коргарии Донишкадаи кишоварзии Хуҷанд ва сипас дар факултаи физика ва математикаи Донишгоҳи Самарқанд таҳсил карда, соли 1941 бо ихтисоси физика онро хатм кардааст. Пас аз хатми донишгоҳ, Муҳаммад Осимӣ ихтиёран ба фронт рафт, дар муҳорибаи Ленинград ҷангид ва то ғалаба иштирокчии Ҷанги Бузурги Ватанӣ буд. Ӯ бо медалҳои «Барои мудофиаи Ленинград» (1944), «Барои Ғалаба бар Германия дар Ҷанги Бузурги Ватании солҳои 1941-1945» (1945) сарфароз гардида, дар соли 1945 ба сафи КПСС дохил шуда, инчунин бо медалҳои хотиравии: «Бистсолагии Ғалаба дар Ҷанги Бузурги Ватании солҳои 1941-1945» (1965), «50 солагии қувваҳои мусаллаҳи ИҶШС*» (1967), «30 солагии Ғалаба дар Ҷанги Бузурги Ватании солҳои 1941-1945». (1975), «60 солагии қувваҳои мусаллаҳи ИҶШС» (1978), Ордени Ҷанги Ватании дараҷаи якӯм (1944), «50 солагии Ғалаба дар Ҷанги Бузурги Ватании солҳои 1941-1945» (1995) сарфароз гардидааст.
Муҳаммад Осимӣ пас аз ҷанг, соли 1946, ба ватан баргашт ва фаъолияти худро дар Донишкадаи давлатии омӯзгории Ленинобод, аввал дар вазифаи мудири кафедраи физика ва баъдан муовини директор оид ба корҳои илмӣ (1946-1952) идома дод. Аз соли 1952 то 1955 дар аспирантураи Академияи илмҳои иҷтимоӣ дар назди КМ КПСС таҳсил намуда, рисолаи номзадии худро он ҷо дар мавзӯи “Фазо ва вақт ҳамчун шаклҳои асосии мавҷудияти материя” дифоъ кард ва сипас ба Донишкадаи давлатии омӯзгории Ленинобод ба ҳайси муаллими калон баргашт (1955-1956).
Соли 1956 Муҳаммад Осимӣ ректори Донишкадаи давлатии политехникии Тоҷикистон дар шаҳри Душанбе таъин шуда ва тамоми кӯшишҳои бузурги ташкилотчигӣ, дониш ва таҷрибаи педагогии худро дар таъсиси аввалин институти техникӣ дар Тоҷикистон бо се факултет, лабораторияҳо ва устохонаҳо равона кард.
Пас аз ташкили бомуваффақияти Донишкадаи политехникии Тоҷикистон ва хатми якӯми донишҷӯён, аввали соли 1962, Муҳаммад Осимӣ вазири маорифи халқи ҶШС Тоҷикистон таъин шуд. Дар ин давра вай дар кори Конфронси байналмилалии ЮНЕСКО дар соҳаи маориф дар Женева ширкат
____________________________
*ИҶШС – Иттиҳоди Ҷумҳуриҳои Шуравии Сосиалистӣ (СССР)
варзида, аввалин маҷлиси ҷумҳуриявии кормандони муассисаҳои таҳсилоти олӣ ва миёнаи махсуси ҶШС Тоҷикистонро ташкил кард. Дере нагузашта, ҳамон сол Муҳаммад Осимӣ ба вазифаи котиби Кумитаи Марказии Ҳизби Коммкнистии (КМ ҲК) Тоҷикистон, муовини Раиси Шӯрои Вазирони ҶШС Тоҷикистон ва Раиси Кумитаи назорати ҳизбӣ ва давлатии Тоҷикистон (1962-1965) интихоб шуда ҳамзамон се вазифаро иљро намуд. Муҳаммад Осимӣ борҳо вакили Шӯрои Олии ҶШС Тоҷикистон даъвати 6-ӯм (1963-1967), раиси Президиуми Ҷамъияти дӯстӣ ва равобити фарҳангии Тоҷикистон бо кишварҳои хориҷӣ (1966-1969), муовини раиси Кумитаи шӯрои ҳамбастагии кишварҳои Осиё ва Африка интихоб шудааст (1977-1996), вакили съездҳои XI, XII, XIII, XIV, XV, XVI, XVII, XVIII, XIX, XX, XXII Ҳизби Коммунисти Тоҷикистон, вакили съездҳои XXIII, XXV, XXVI, XXVII КПСС. Соли 1964 бо медали «Барои шаъну шарафи меҳнатӣ» ва як сол пас бо ордени «Байрақи Сурхи Меҳнат» (1965) сарфароз карда шудааст.
Соли 1965 Муҳаммад Осимӣ президенти Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон интихоб шуда ва дар муддати бисту се сол ӯ роҳбарии Академияи илмҳои Тоҷикистонро ба ӯҳда дошт. Дар ин муддат вай бисёр корҳоро анҷом медиҳад, дониш ва истеъдоди бузурги ӯ чун ташкилотчии илм зоҳир мегардад ва ӯро ҳамчун президенти аз ҳама интеллектулии Академияи илмҳои СССР эътироф мекунанд. Дар тӯли солҳои роҳбарии ӯ Институти биологии Помир (1969), Институти шарқшиносӣ (1970), Институти математика бо Маркази ҳисоббарорӣ (1973), Шӯъбаи генетикаи умумии пахта (1975), инчунин нашри асосии Энсиклопедияи Советии Тоҷик таъсис дода мешавад (1969), ки он имкон дод, ки ташаккули пурраи фаъолияти Академияи илмҳо ва ворид шудан ба фазои илмии умумидавлатӣ ва ҷаҳонӣ ба амал ояд. Душанбе тадриҷан ба пойтахти илмии Тоҷикистон табдил меёфт ва дар он як қатор марказҳои пешрафтаи илмии соҳавӣ ташкил карда шуда ба онҳо академикҳо роҳбарӣ мекарданд: физикӣ ва техникӣ (Акобир Адҳамов), математика (Абдуҳамид Ҷӯраев), биологӣ (Муҳаммадқул Нарзиқулов ва Юсуф Носиров), кишоварзӣ (Ғулом Алиев, Акбар Мақсумов, Антипов-Каратаев, Бобо Сангинов), кимиёвӣ (Эшонқул Нӯъмонов), тиббӣ (Яҳё Раҳимов ва Ҳамид Мансуров), зилзиласанҷӣ (Собит Неъматуллоев), таърихӣ (Зариф Раҷабов), фалсафӣ (Алоутдин Баҳовадинов), ҳуқуқӣ (Солеҳ Раҷабов), забон ва адабиёт (Абдуғанӣ Мирзоев).
Муҳаммад Осимӣ ҳамзамон дар як қатор вазифаҳои иловагӣ корҳои зиёди илмию ташкилиро иҷро намудааст: сармуҳаррири илмии Энсиклопедияи Советии Тоҷик, раиси Кумитаи ҷумҳуриявии Мукофоти давлатии ба номи Абӯалӣ ибни Сино, раиси Кумитаи С.Айнӣ, раиси Ҷамъияти “Дониш”, раиси РИСО, раиси Кумитаи истилоҳот дар назди Президиуми Академияи илмҳо, муовини раиси Кумитаи шӯрои ҳамбастагии кишварҳои Осиё ва Африка. Ӯ узви хориҷии ҳайати таҳририяи маҷаллаҳои “Осиёи Марказӣ” (Покистон) ва “Таърихи илм” (Ҳиндустон), асосгузори лоиҳаҳои ЮНЕСКО буда, дар таҳияи лоиҳаҳои “Таърихи тамаддунҳои Осиёи Марказӣ”, “Таърихи инсоният” ва “Омӯзиши ҳамаҷонибаи Роҳи Абрешим” фаъолона саҳм гузоштааст. Солҳои тӯлонӣ ӯ раиси Шӯрои ҷумҳуриявии ҳамоҳангсозии тадқиқоти илмӣ дар соҳаи илмҳои табиӣ ва иҷтимоӣ буда, дар фаъолияти як қатор шӯроҳои ҳамоҳангсозӣ ва минтақавӣ иштирок карда иштирокдор ва ташкилкунандаи бисёр конгрессҳо, конфронсҳо ва симпозиумҳо буд.
Муҳаммад Осимӣ дар тантанаҳои бахшида ба 1100-солагии зодрӯзи асосгузори адабиёти классикии тоҷик Рӯдакӣ (1958); 250-солагии таъсисёбии Академияи илмҳои СССР; Конгресси Менделеев дар ш.Москва (1959); Конгресси III байналхалқӣ оид ба мантиқ, методология ва фалсафаи илм дар Амстердам, Нидерландия (1967); Конгресси XII байналмилалии таърихи илм дар Фаронса (1968); Сессияи илмӣ бахшида ба 525 солагии таваллуди Алишер Навоӣ (1966); Конгресси Байналмилалӣ бахшида ба 100-солагии таваллуди Махатма Гандӣ дар Ҳиндустон (1969); Семинари байналмилалии ЮНЕСКО оид ба омӯзиши тамаддуни Осиёи Марказӣ дар Афғонистон (1970); Симпозиуми байналмилалии ЮНЕСКО “Ал-Берунӣ ва илми ҳиндӣ” дар Ҳиндустон (1971); Конгресси IV оид ба мантиқ, методология ва фалсафаи илм дар Руминия (1971); Конфронси XXV анъанавии илмӣ дар Тошканд (1971); Ҷашни 650-солагии зодрӯзи Ҳофизи Шерозӣ (1971); Конгресси XV ҷаҳонии файласуфон дар Булғористон (1973); Конгресси XIX байналмилалии таърихи илм дар Ҷопон (1974); Конфронсҳо оид ба таърихи илм дар Англия (1977); Семинари ҷашнӣ бахшида ба 100-солагии зодрӯзи С. Айнӣ дар ГДР (1978); Симпозиуми дуҷонибаи “Муносибатҳои илмию техникӣ байни Осиёи Марказӣ ва Ҳиндустон дар асрҳои миёна” дар Ҳиндустон (1981); Конгресси XXI байналмилалии таърихи илм дар Руминия (1981); Конфронси байналмилалӣ оид ба таърих ва фарҳанги Осиёи Марказӣ дар асрҳои миёна дар Алма-Ато (1985) ва ғайра ширкат варзидааст.
Муҳаммад Осимӣ ҳамчун олим ва ходими ҷамъиятӣ дар форумҳои гуногуни байналмилалӣ иштирок кардааст: дар Швейтсария (ду маротиба), дар Ироқ ва Эрон (борҳо), дар Канада, Нидерландия, Фаронса ва Италия (чандин маротиба), дар Австрия, Англия (ду маротиба) ), дар Дания, дар Германия, дар Маҷористон, дар Руминия (ду маротиба), дар Булғористон, Миср ва Ҳиндустон (чандин маротиба), дар Непал, дар Ҷопон, Венесуэла, Мексика, ИМА, дар Куба, дар Яман, дар Ливан, Замбия, Зимбабве, Ботсвана, Ангола, Танзания ва бисёр дигар кишварҳо.
Муҳаммад Осимӣ, ҳамчун олими намоён, илми советиро дар хориҷа намояндагӣ мекард ва борҳо ба ҳайатҳои Академияи илмҳои СССР роҳбарӣ мекард. Вай дар ташкили як қатор симпозиумҳои муҳими байналмилалӣ, ки ба омӯзиши фарҳанги муосир ва гузаштаи халқҳои Осиёи Марказӣ, Шарқи Наздику Миёна бахшида шудааст, ширкат варзид. Дар байни онҳо форумҳо бахшида ба ҷашни солгарди классикони адабиёти тоҷику форс: Абдураҳмони Ҷомӣ, Ҳофизи Шерозӣ, Аҳмади Дониш, Садриддин Айнӣ, шоирони классикии ҳинду тоҷик Хусрави Деҳлавӣ, Мирзо Ғолиб, Муҳаммад Иқбол ва ғайра мебошанд.
Муҳаммад Осимӣ вазифаи муовини аввали раиси кумитаҳои умумииттифоқӣ ва республикавӣ оид ба баргузор намудани чорабиниҳо ба муносибати 1000-солагии Абӯалӣ ибни Сино (Москва, Душанбе, 1980) буда роҳбарии гурӯҳи муаллифонро дар нашри “Асарҳои интихобшудаи Ибни Сино” бо забонҳои тоҷикӣ ва русӣ (ҳар кадоме аз 10 ҷилд) иҷро мекард.
Муҳаммад Осимӣ ба рушди ҳамкориҳои илмӣ бо олимон ва марказҳои илмии СССР, Ҳиндустон, Покистон, Афғонистон, Эрон таъсири бузург дошт. Соли 1987 Академик Осимӣ дар таъсиси Академияи илмҳои Ҷумҳурии Демократии Афғонистон фаъолона ширкат варзид. Китобхонаи ин академия ба хотири академик Осимӣ номгузорӣ карда шудааст.
Хизматҳои Муҳаммад Осимӣ дар илм , ҳаёти ҷамъиятии кишвар ва хориҷи кишвар боиси он гаштанд, ки ӯ ба унвонҳои Академики Академияи илмҳои Тоҷикистон (1965), узви вобастаи Академияи илмҳои ИҶШС (1974), унвони фахрии “Ходими шоистаи илми ҶШС Тоҷикистон” (1977), лауреати Мукофоти Байналмилалии ба номи Ҷавоҳирлал Неру (1983), академики фахрии Академияи илмҳои Ҷумҳурии Демократии Афғонистон барои фаъолияти даҳсолаи худ ҳамчун роҳбар ва мушовири Академияи илмҳои Ҷумҳурии Демократии Афғонистон (1978 -1987) сазовор гардидааст.
Доираи ҷанбаҳои илмии академик Осимӣ гуногунанд: масъалаҳои фалсафии илмҳои табиӣ, таърихи фалсафа, таърихи илм, илмшиносии муосир. Муҳаммад Осимӣ инчунин ба ҳалли муаммоҳои мушаххаси таҳлили таърихи фарҳанги маънавии халқи тоҷик ва дигар халқҳо дар гузашта ва ҳозира диққати махсус медод. Дар байни онҳо: “Илм дар Осиёи Миёнаи давраи Кӯшон ва роҳҳои омӯзиши он” (Душанбе, 1968); “Нисбияти вобастагии тафаккури илмӣ аз сатҳи рушди иҷтимоии ҷомеа”; “Рушди илм дар ҶШС Тоҷикистон” (Душанбе, 1969); “Илми Тоҷикистони Шӯравӣ” (Москва, 1970); “Ташаккул ва рушди илми шӯравӣ дар Тоҷикистон” (Душанбе, 1970); “Рушди илм дар Тоҷикистон” (Москва, 1971); “Рушди илм дар Тоҷикистони шӯравӣ” (Алма-Ато, 1973); “Академияи илмҳо ва рушди илм дар ҷумҳуриҳои бародар” (Москва, 1974). Ӯ роҳбари нашрияи бузурги “Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон” (Душанбе, 1979) буд.
Муҳаммад Осимӣ дар нашри дастаҷамъии дорои аҳамияти бузурги иҷтимоӣ ва фарҳангӣ “Энсиклопедияи Советии Тоҷик”-ро дар ҳашт ҷилд (Душанбе, 1978) ва ду нашри китоби якҷилдаи энсиклопедии “Ҷумҳурии Тоҷикистон” (Душанбе, 1974, 1984) сарварӣ ва анҷом додааст, ки онҳо якумин энсиклопедияҳои бунёдӣ буда, таърих, фарҳанг, илм, адабиёт ва санъати халқи тоҷикро аз замонҳои қадим то асри ХХ ба таври пурра ва мушаххас инъикос кардаанд.
Дониши амиқи Муҳаммад Осимӣ доир ба таърихи фалсафа ва умуман таърихи фалсафаи Шарқи асримиёнагӣ ба ӯ имкон дод, ки қабатҳои омӯхтанашудаи маводҳои таърихӣ ва фалсафие, ки қаблан барои оммаи васеи илм дастнорас буданд, баланд бардорад. Ин як навъ потенсиали донишҳои илмии муҳимтарин проблемаҳои мубрами илми муосирро инъикос намуд.
Асарҳои академик Осимӣ ба таҳлили марҳилаҳои асосии рушди тафаккури фалсафӣ, назарияҳои мактабҳои мухталифи фалсафӣ ва самтҳои фалсафӣ, ифшои қонунҳои мушаххас ва мантиқи дохилии рушди тафаккури фалсафӣ, ба роҳ мондани робитаи байни фалсафа ва ҳаёт, рушди илм, фарҳанг ва ҷомеа ҳамчун як ҷузъи ҷудонашаванда бахшида шудаанд. Азбаски дар адабиёти таҳқиқоти илмӣ аҳамияти фалсафаи асримиёнагии кишварҳои Шарқи Наздик ва Миёна, хусусан ҷаҳони Эрон ва Тоҷикистон, дақиқ ва объективӣ муайян карда нашуда буданд, академик Осимӣ системаҳои фалсафии намояндагони маъруф ба монанди Абу Бакри Розӣ, Абӯалӣ ибни Сино, Ғаззолӣ, Ибни Рушд ва дигаронро оиди хусусиятҳои рушди тафаккури фалсафӣ дар ин минтақа ва мавқеи он дар таърихи умумии фалсафа ибрози назар кард. Муҳаммад Осимӣ ҳамчун олим ва мутафаккир дар бораи рушди тафаккури фалсафӣ бисёр мулоҳизаҳои ҷолиб, ғояҳо, андешаҳо ва хулосаҳоро пешниҳод кард.
Хусусан ҳаёт ва фаъолияти илмии олимону шоирони барҷастаи тоҷик ва Шарқ ба монанди Абурайҳони Берунӣ, Абӯалӣ ибни Сино, Абдураҳмони Ҷомӣ, Шамсиддин Ҳофиз, Амир Хусрави Деҳлавӣ, Муҳаммад Иқбол, Аҳмади Дониш, Садриддин Айнӣ ва Абдулқосим Лоҳутӣ барои Муҳаммад Осимӣ муҳим, ҷолиб ва дар мадди назари аввал буданд. Олим мушкилоти таҳлили объективӣ-таърихии таърихи фарҳанги маънавии халқи тоҷик, ташаккули фарҳанг ва илми нави муосири он, вижагиҳои миллӣ ва принсипҳои рушдро амиқ таҳқиқ кардааст. Вай масъалаҳои пешрафтаи фарҳангиро дар робитаи зич бо ҳалли вазифаҳои умумии фарҳанги муосири миллӣ дар Тоҷикистон ва дигар кишварҳои рӯ ба тараққии Шарқро меомӯзад.
Асарҳои академик Муҳаммад Осимӣ оид ба масъалаҳои фалсафии табиатшиносӣ, таърихи фалсафа, таърихи илм ва проблемаҳои актуалии сохтмони фарҳангии муосир дар бисёр кишварҳои ҷаҳон маъруф гаштаанд. Асарҳои илмии Муҳаммад Осимӣ бо забонҳои русӣ, англисӣ, олмонӣ, форсӣ, арабӣ ва дигар забонҳо интишор ёфтаанд. Вай бо услуби олии баёноти илмӣ, баробар ҳам бо забони тоҷикӣ ва ҳам забони русӣ мусоҳибаҳoи илмӣ мебурд, инчунин матнҳои илмии мураккабрo аз соҳаҳои физикa ва фалсафа тарҷума менамуд. Ҳамзамон вай устоди баёноти оддии матнҳои илмӣ барои хонандаи васеъ буда, бештар аз он, ӯ устоду донандаи эҷодиёти нависандагии дақиқ ва саҳеҳ буд.
Муҳаммад Осимӣ дар тӯли тамоми умраш дониши амиқи худро дар санъати адабиёти шарқӣ такмил медод ва ҳеҷ гоҳ аз ин роҳи шариф хаста нашуд, аз забони адабии форсӣ-тоҷикии халқаш шод мегашт.
Академик Муҳаммад Осимӣ (Асимов М.С.) аз соли 1973 то 1996 президенти Кумитаи байналмилалии илмии ва Раиси Ассосиатсияи байналмилалӣ оид ба омӯзиши фарҳангҳои Осиёи Марказӣ дар назди ЮНЕСКО буд. Ассотсиатсияи байналмилалии омӯзиши фарҳангҳои Осиёи Марказӣ (МАИКЦА-IASCCA) соли 1973 таъсис ёфта олимонро дар соҳаи ҳамоҳангсозии омӯзиши байнисоҳавии фарҳангҳои худ ва густариши ҳамкориҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ муттаҳид менамояд. Бо сарпарастии ЮНЕСКО созмони нав, аз оғози фаъолияташ, қисми асосии машваратии ЮНЕСКО дар татбиқи барномаи омӯзиши фарҳангҳои Осиёи Марказӣ ва тайёр кардани таърихи тамаддунҳои Осиёи Марказӣ гардид. Академик Осимӣ дар татбиқи лоиҳаҳои ЮНЕСКО, ки ҳадафи он омӯзиши амиқи тамаддуни мардумони минтақаҳои Осиёи Марказӣ буд, қувва ва саъю кӯшиши зиёд ба харҷ дод, ки он дар асари шашҷилдаи “Таърихи тамаддуни Осиёи Марказӣ” инъикос ёфтааст. Ӯ муҳаррири ҷилди чаҳорӯми он буда инчунин ҳаммуҳаррири ҷилди чаҳорӯми асари дигари муҳими байналмилалии нашри ЮНЕСКО “Таърихи инсоният: Рушди илмӣ ва фарҳангӣ” дар ҳафт ҷилд мебошад. Академик Осимӣ дар самти таҳқиқ, навиштан ва нашри чунин нашрияҳои бузурги байналмилалии ЮНЕСКО, корҳои зиёди илмӣ ва илмӣ-ташкилро, ки дар ҷаҳон боре ҳам карда нашуда буд, ба анҷом овардааст. Иштироки ӯ дар як қатор нашрияҳои илмӣ имрӯзҳо далели ногузири мероси бебаҳои академик Осимӣ дар соҳаи илм ва ҳамкориҳои байналмиллалӣ мебошад.
Саҳми академик Осимӣ дар ташкили ҷамъияти робитаҳои фарҳангӣ бо ҳамватанон ва ҳамзабонони бурунмарзӣ “Пайванд” бебаҳост. Ӯ аз соли 1989 то 1996 раиси ин ҷамъият буда дар роҳандозии равобити фарҳангӣ бо ҳамватанон ва ҳамзабонон дар хориҷи кишвар фаъолияти пурмаҳсул бурдааст.